در زمان های گذشته، ضرب سکه های ایرانی همیشه رواج نداشته است. از زمانی که این اقدام آغاز شد، سکه ها به عنوان وسیله ای برای تبلیغات حکومتی یا دینی ضرب می شدند و به ندرت به عنوان وسیله ای ثابت برای تسهیل کسب و کار به کار گرفته می شد. در نتیجه، ارائه شرح […]
در زمان های گذشته، ضرب سکه های ایرانی همیشه رواج نداشته است. از زمانی که این اقدام آغاز شد، سکه ها به عنوان وسیله ای برای تبلیغات حکومتی یا دینی ضرب می شدند و به ندرت به عنوان وسیله ای ثابت برای تسهیل کسب و کار به کار گرفته می شد. در نتیجه، ارائه شرح کامل تاریخ ضرب سکه های ایران به طور مشخص امکان پذیر نیست.
در طول تاریخ، مردم به تدریج متوجه کاربرد واقعی پول شدند. پس از رسیدن به این آگاهی، آنها شروع به تبادل پول برای کالاها کردند. در نتیجه، ضرب پول به عنوان هنر و مهارت تولیدی توسط حکومت های محلی و مرکزی آغاز شد.
پیشرفت ضرب سکه های ایرانی پیش از اسلام
در ایران، در حدود سال ۵۱۵ پیش از میلاد، داریوش یکم، یکی از پادشاهان هخامنشی، دستور ضرب اولین سکه های ایرانی را داد. تصویری که روی این سکه ها درج شده بود جنگجویی را نشان می داد که کمانی به دست داشت و تصویر پشت آن نیز یک نشان چهار ضلعی بود. سکه های طلای هخامنشیان دریک (Daric) نامیده می شد و معادل ۲۰ سکه نقره بود. این سکه ها تا ۲۰۰ سال استفاده شدند.
پادشاهان اشکانی، در پی تاثیر پذیری از فرهنگ یونان، سکه های نقره ۴.۲۵ گرمی به نام دراخما، که استاندارد پولی آتن بود، ضرب کردند. آن ها هم سکه های نقره و هم سکه های مس ضرب کردند. غالباً در همه دوران های تاریخی، یک الگوی اصلی برای سکه ها وجود داشت و بعد تغییرات دیگری روی آن ها اعمال شد.
اغلب، پشت سکه دراخمای اشکانیان، الگوی بنیانگذار سلسله اشکانیان، اشک اول وجود داشت که برای مثال نشسته بود و یک کمان در دست داشت، درست شبیه به سکه های سلوکیان که تصویر برجسته آپولون بر روی آن حکاکی شده بود که بر روی سنگ کروی معبد دلفی نشسته بود.
تاریخ ضرب سکه های ایرانی در دوره ساسانی به سال ۴۹۹ پس از میلاد باز می گردد. بدیهی است که تمدن هلنی ضرب سکه را به پیشینیان ساسانی مدیون هستند. سکه های ساسانی به وضوح نوآورانه و کاملاً ایرانی بود. آن ها از گذشتگان خود پیروی یا تقلید نکردند. برای اولین بار در تاریخ ضرب سکه، سکه های نازک مسطح دایره ای شکل از جنس آهن ضرب شدند.
بعدها از این سکه ها به عنوان سکه های تزئینی و کنونی مناطق عربی، امپراتوری بیزانس و اروپای قرون وسطی استفاده شد. نیم رخ واضحی که از پادشاه کشیده شده بود، به گونه ای بود که گویی به چپ نگاه می کرد. ویژگی های چهره شخصی پادشاه قابل مشاهده بود. نام پادشاه نیز به زبان پهلوی جلوی صورت او نوشته شده بود. پشت سکه ها همیشه به صورت نمادین برای اهداف دینی استفاده می شد، که هنوز نیز در ایران به همین شکل می باشد.
بر روی سکه های ساسانی یک آتشدان در میانه سکه با شعله های آتش طراحی شده بود. گاهی نیز بر روی هر دو طرف سکه نگهبانان آتش طراحی شده بودند.
پیشرفت ضرب سکه در ایران در دوران پس از اسلام
سکه های ایرانی که در دوران حکومت طولانی خسروی دوم و یزدگرد سوم ضرب می شدند، بعد از حمله اعراب نیز به طور گسترده استفاده می شدند. به طور اخص، سکه هایی که در زمان حکومت خسروی دوم ضرب شده بودند و با کمی تغییر تا پایان قرن هفتم میلادی به عنوان مدل های اصلی برای سکه های نقره استفاده می شدند.
در دوران پس از اسلام، بعضی سکه ها که عرب-ساسانی نامیده می شدند، تا حدود سال ۷۰۰ – ۶۵۰ پس از میلاد هنوز ضرب و استفاده می شد. نام و عناوین حاکمان عرب جایگزین پادشاه ایرانیان در زبان پهلوی شد و یک یا دو واژه مذهبی یا دعا نوشته های عربی روی سکه ها را تشکیل می دادند. تاریخ هایی که روی سکه ها نوشته می شد از سه تقویم مختلف درج شده بود: یک تاریخ به تقویم قمری و دو تاریخ به تقویم های یزدگردی که یکی با تاریخ تاجگذاری او آغاز می شد و دیگر با تاریخ مرگ او.
در حدود ۱۰۰ سال بعد از حمله اعراب، جهان اسلام شروع به ضرب سکه به صورت تجربی کرد. از جمله طرح ها و نوشته های مختلف روی سکه ها می توان به این موردها اشاره کرد: طرح یک خلیفه با شمشیری در غلاف، جملات شهادتین اسلامی و طرح خلیفه ای ایستاده با دستانی در حالت نماز.
بین سال های ۶۹۶ و ۶۹۹ بعد از میلاد، یکی از خلفای عرب به نام عبدالمالک، تغییر بنیادی در سکه ها ایجاد کرد و با نه گفتن به بت ها (تصویر چهره حاکمان)، ممنوع کردن تصویر موجودات زنده و منع تجملات، اصول اسلامی را در ضرب سکه وارد نمود. در عوض، واژگان دینی تمام سطح سکه ها را به جز قسمت تاریخ و محل ضرب سکه پر کردند. واحدهای اندازه گیری عربی برای دینارهای طلا و دراخماهای نقره استفاده می شد. زبان عربی نیز همواره زبان نوشتار بر روی سکه ها بود.
یک تغییر عظیم دیگر، در قرن سوم پس از حمله اعراب اتفاق افتاد. دینارهای طلا که در ایران، عراق و مصر ضرب می شدند، محل ضرب را نشان می دادند. این امر نشان دهنده انحصارطلبی حاکمان در ضرب سکه و پاسخگویی به تقاضاهای اقتصادهای در حال شکوفایی بود. اسامی خلیفه ها به مرور روی سکه ها ظاهر شدند و قلمروی قدرت سیاسی خلیفه ها آغاز به تجزیه کرد. در هر حال، جهان اسلام آزادانه به واحد پول اقتصادی و معتبر حتی در مناطق دور افتاده امپراتوری خود رسید.
حاکمان طاهری، صفاری و سامانی و همچنین سایر سلسله های حکومتی در ایران دست به کار ضرب سکه های ایرانی بسیاری شدند و از آن ها در تجارت با اروپای شمالی استفاده کردند. عناوین تحسین آمیز بر روی سکه ها ظاهر شدند و به قدری گسترش یافت که سه یا چهار عنوان بر روی سکه های آل بویه یا عنوان هخامنشی “شاه شاهان” بر روی سکه های دیلمیان استفاده شد.
سلجوقیان برای مدتی به شکل قابل توجهی سکه های طلای دقیق و کاملاً تزئین شده ای ضرب کردند، اما بعدها دقت و یکپارچگی و حتی اعتبار سکه ها افولی شدید را آغاز کرد. در ۱۳۰ سال بعد از مرگ سنجر در سال ۱۱۵۶ میلادی، هیچ سکه حتی در ضرابخانه های بسیار فعال اصفهان یا ری ضرب نشد.
بعد از حمله مغول ها، چندین سکه نقره تصویری و غیر تصویری ضرب شدند. علاوه بر این، زبان و نظام نوشتاری مغول ها در کنار زبان و نظام نوشتاری عربی استفاده شد.
در زمان تیموریان و بعد از آن، تاریخ ضرب به حروف نوشته نمی شد، بلکه از اعداد استفاده می شد.
دوران صفوی زمان احیا و ارتقای بهترین ویژگی هایی بود که در ضرب سکه استفاده می شد، ویژگی هایی مانند کیفیت، هنر، خوانایی، طرح و فراتر از همه آن ها، زبان فارسی. حکومت صفوی سکه های اشرافی طلا و عباسی نقره مطابق با واحد پول دوکا ضرب کرد که در شهر ونیز استفاده می شد. بعدها، نادر شاه، پادشاه افشار، دستور داد تا چند سکه مُهر طلا و روپی نقره بر اساس سیستم پولی هند ضرب کنند.
روی سکه های اولیه قاجار هیچ تصویری وجود نداشت، ولی بعدها به سکه های آن ها اضافه شد.
بعد از بیش از نیم قرن، در سال ۱۹۲۶ میلادی چهره نیم رخ رضا شاه با کلاه پهلوی بر روی سکه های طلا ضرب شد. چند سال قبل از آن، در زمان حکومت محمّد شاه، آخرین پادشاه قاجار، نماد پرچم ملی ایران، شیر و خورشید، برای اولین بار بر روی سکه ها ظاهر شد.
در طول حکومت پهلوی ها، این الگو یا با چهره پادشاه و یا با نوشته ای ترکیب می شد که در گرامیدشت اولین زمان ضرب سکه های ایرانی در دوران امپراتوری پارسیان نوشته شده بود.
