هنر خطاطی ایرانی (خوشنویسی) پیشرفت های زیادی را تجربه کرده است. در واقع، خطاطی یکی از چشم نوازترین و جذاب ترین تجلی های فرهنگ ایران در دوران پس از اسلام است که در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. کتاب مقدس مسلمانان، قرآن، به صورت مداوم بر اهمیت نوشتن تاکید کرده است. […]
هنر خطاطی ایرانی (خوشنویسی) پیشرفت های زیادی را تجربه کرده است. در واقع، خطاطی یکی از چشم نوازترین و جذاب ترین تجلی های فرهنگ ایران در دوران پس از اسلام است که در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. کتاب مقدس مسلمانان، قرآن، به صورت مداوم بر اهمیت نوشتن تاکید کرده است. به گفته این کتاب، لغت محافظت شده ابدی باید مورد احترام قرار بگیرد زیرا سرنوشت تمامی موجودات از ابتدا تا انتها را بیان می کند.
همه اعمال انسان ها بر روی صفحات کتابی نوشته می شود که پس از مرگ او گشوده خواهد شد. برخی واژگان رمزی نیز در قرآن نوشته شده است. در نتیجه خطاطان همیشه تاییدی الهی برای هنرشان داشته اند.
ایران مهم ترین نقش را در تحول هنر خطاطی ایرانی ایفا کرده است. ویژگی ملی مسلمانان ایرانی به حفاظت از قرآن با یادگیری زیبانویسی شناخته می شود. برای ایرانیان، خطاطی به معنای تجلی دادن وجه روحانی انسان است که در آن نوشتار پاک از قلبی پاک سرچشمه می گیرد.
سیر تحول هنر خطاطی ایرانی
بر اساس سنت ها و رسوم، علی ابن ابی طالب، اولین امام شیعیان که در کوفه زندگی می کرد، سبک نوشتار خاص خود را داشت. در دوران پس از اسلام، این هنر با تقلید از دست خط او آغاز شد. سبک خاص این نوشتار به نام کوفی شناخته می شد که این نام از منطقه ای برگرفته شده است که مبدا این خط می باشد. این خط در تمام دنیای اسلام رواج بسیاری پیدا کرد.
در کمتر از ۴۰۰ سال، سلسله ای ایرانی به نام سامانیان سبک جدید و متمایزی از سبک کوفی را ارائه کرد که قرمطیان نامیده می شد. طرح های گل دار، پیچک های تزئینی و دیگر تزئینات از ویژگی های این سبک است. این خط از برخی دست نوشته ها و کتیبه های معماری الهام گرفته بود. البته، باید یادآور شد که این تحول خطاطی در ایران و اطراف آن مرهون کتیبه های ساختمانی زیبای روی ساختمان ها است.
ساختمان های بی شماری در کشور با هنر خطاطی ایرانی به سبک های مختلف تزئین شده بود. سبک های نوشتار مختلف کوفی، ثلث و نسخ که به شیوه هایی بسیار زیبا تزئین کتیبه ها را تزئین می کردند.
به بیان دیگر، برخی از بهترین نمونه های خوشنویسی را می توان بر روی ظروف سفالی، فلزکاری ها و حتی بر روی لباس های ابریشمی و مخملی مشاهده کرد. ابتدایی ترین سبک های خطاطی بر روی سکه های نقره و طلا و همچنین بر روی مهر و موم های عقیق کار می شد. این خطاطی ها با خط کوفی مسطح و گل دار انجام می شد.
در زمان آخرین پادشاهان غزنوی، جنبش ایران دوستی در برخی از دست نوشته های فارسی با وزن و آهنگ شاهنامه فردوسی در غزنی بازتاب پیدا کرده بود.
نقش اساتید در تحول خوشنویسی ایرانی
در مراحل مختلف تاریخی، اساتید خطاطی ای بودند که به تحول این هنر کمک کرده اند. در قرن دهم، یک استاد شیرازی شش سبک مختلف و متمایز از خط کوفی را ایجاد کرد.
در حدود ۱۰۰ سال بعد، مقررات آموزش، ابعاد کلمات و محدوده های حروف تعیین شد و خط ریحان توسط خوشنویسان ایرانی دیگر توسعه پیدا کرد. فرد سوم که استادی در خط ثلث و نسخ بود، شاگردان مشهوری را تربیت کرد که برای مثال یکی از آن ها تعدادی زیادی از ساختمان ها را در عراق با خطاطی ایرانی تزئین نمود. این هنرمند ۳۳ نسخه از قرآن را در طول قرن های سیزدهم و چهاردهم میلادی نوشته است که امروزه در موزه های ایران و اروپا به نمایش گذاشته می شوند.
برگی از شاهنامه بایسنقری، اوج هنر خطاطی ایرانی
نوه های تیمور نیز این هنر را ارتقا می دادند. یکی از زیباترین کارهایی که توسط آن ها انجام شده است نوشتن قرآنی به ابعاد ۶۵ در ۵۴ سانتی متر است که حروف آن با طلا نوشته شده است. دربار تیموریان از هنر خطاطی ایرانی در کتاب های غیر دینی مانند شاهنامه پشتیبانی می کرد. شاهنامه مشهور بایسنقری در همین دوران در هرات با دست نگارش شد. دربار هرات نیز خطاطان دیگری داشت که کارهای آن ها به شکل کتاب یا دست نوشته را هنوز می توان بازدید کرد.
در همین دوران سبک خاص دیگری در ایران به نان تعلیق (به معنای معلق بودن) پدیدار شد. سپس سبک نستعلیق با ترکیب دو سبک نسخ و تعلیق تحول یافت. هنرمندان دیگر با مخترع این نوع خط به رقابت پرداختند و حتی او را پس زدند، اما این سبک زنده ماند و تحول پیدا کرد.
دانستن این موضوع اهمیت دارد که بسیاری از هنرمندان هیچ راهی جز این نداشتند که به دربار دوران خود خدمت کنند. برخی از آن ها اذعان داشته اند که سرنوشت هنرمندان خوشنویس در ایران به اجبار به این سمت و سوی می رفت.
بعدها در دوران تیموریان، بسیاری از خطاطان ایران هرات را به مقصد تبریز، قزوین و اصفهان ترک کردند. این مهاجرت موجب شد که اکثر پادشاهان صفوی به این هنر علاقه مند شوند. میرعماد قزوینی، مشهورترین استاد نستعلیق، چندین اثر هنری مانند شاهنامه فردوسی و اشعار جامی را به صورت نسخه خطی خطاطی شده در دوران صفوی ارائه کرد.
سبک ایرانی نستعلیق، در ایران و کشورهایی مانند ترکیه و هند که تحت تاثیر فرهنگ ایران بودند، علاقه مندان زیادی پیدا کرد. بعدها سبک جدیدی از نستعلیق به نام شکسته مشتق شد. این خط در هند محبوبیت زیادی به دست آورد. ویژگی های زیبایی شناختی ناب و ابهام برانگیز این نوع خط گرافیکی شکل چشم ها را به قدری خیره می کند که تحسین همگان را برمی انگیزد.
علاوه بر این، سبک های دیگری نیز وجود دارد که تزئینی تر به نظر می رسند. برای مثال، برخی هنرمندان واژگان دینی و موضوعاتی از این دسته را به شکل شیر، اسب، پرنده، انسان و … به صورت خط ثلث نوشته اند.
دیگر مراحل نوآوری در خطاطی ایرانی
در قرن شانزدهم میلادی، شاخه جدیدی در هنر خطاطی ایرانی به نام “قطاعی” یا “کاغذ بری” پدیدار شد که نوع نهایی آن ترکیبی از خطاطی، ورقه طلا، تزئینات حاشیه و ضمیمه سازی ها بود. اضافه کردن تزئیناتی مانند مینیاتور، طرح های گلدار و اسلیمی به سبک های خطاطی مانند نسخ و نستعلیق سبک جدیدی به نام گلزار را پدید آورد.
سیاه مشق میرحسین ترک
“مُسَوَده” (به معنای پیش نویس یا سیاه مشق) به همراه سایر شاخه های مشابه از طریق ترکیب خلاقانه واژگان، طرح ها و سبک ها به وجود آمد. حتی هنرمندان از این نیز فراتر رفتند و خطاطی را بر روی سطح سکه ها، مهرها، ابریشم و تابلوهای خطاطی بر روی فرش نیز اجرا کردند.
باید یادآور شد که هنر خطاطی ایرانی یک عامل زندگی بخش در عرصه های گوناگون فرهنگی، به ویژه در شعر و ادبیات فارسی بوده است. خوشنویسی سنتی در ایران و کشورهای تحت تاثیر فرهنگ ایران، همچنان زنده مانده است.
هنوز خطاطان برتر ایرانی هستند که سبک های خلاقانه یا رشته هایی از این هنر را ایجاد می کنند و آثار آن از سنت ها فراتر رفته است و نظر تمامی بینندگان را به خود جلب کرده است، چه آن هایی که می توانند بخوانند و چه کسانی که نمی توانند.
ثبت جهانی “برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی در ایران”
در سال ۱۴۰۰، «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» به عنوان میراث ناملموس فرهنگی ایران توسط سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید. در عصر حاضر که خوانا بودن متن و صنعت چاپ برای مردم کفایت می کند، اهمیت دادن به هنر خطاطی ایرانی، حتی در داخل کشورمان، شدیدا رو به کاهش بود. نسل های جدید هم به تحسین این هنر نمی پرداختند.
در دهه ۱۳۶۰، برخی نهادهای خصوصی در همکاری با نهادهای دولتی، برنامه ای را برای توسعه علاقه مندی به هنر خوشنویسی شکل بخشیدند. انتشار کتاب و جزوه هایی در این زمینه و برپایی نمایشگاه های مربوط به هنر خوشنویسی رواج یافت. انجمن خوشنویسان ایران نیز در این زمینه نقش چشمگیری را ایفا کرد و پاسداری از هنرخوشنویسی در ایران را به یک برنامه ملی ارتقا داد.
سازمان یونسکو نیز این برنامه را پاس داشت و این هنر را در زمره میراث ناملموس جهانی ثبت نمود.
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
خوشنویسی در ایران چند سال قدمت دارد؟
پیدایش خط در ایران مبتنی بر یک باور اساطیری است؛ هر چند که از حدود ۵۰۰۰ سال پیش، عیلامیان از خط میخی استفاده می‌کردند. بنابر شاهنامه فردوسی، دیوان برای آزادی از بند اسارت این هنر را به تهمورث (پادشاه پیشدادیان) یاد دادند. البته خوشنویسی در ایران پس از اسلام علاوه بر متون گوناگون، به‌صورت متن‌های مذهبی نیز ادامه و گسترش یافت.
مطرح‌ترین خوشنویس ایرانی چه کسی هستند؟
میرعماد حسنی قزوینی پرآوازه ترین خوشنویس ایرانی است. به دلیل مهارت بالای وی در خط نستعلیق، یک خط خوب را «خط میر» می‌خوانند؛ به این معنی که خط نوشته شده به خوبی خط میرعماد است.
پدر خوشنویسی ایران کیست؟
استاد «غلامحسین امیرخانی» پدر خوشنویسی معاصر ایران است.
چرا خوشنویسی یک هنر تلقی می شود؟
هر هنرمند خوشنویس، سبک و سیاق کاری خودش را دارد. فراز و فرودهای قلم، نحوه استفاده از فضای کاغذ و … نشان‌دهنده طبع هنری خوشنویسان است.
آیا خوشنویسی محدود به کشور ایران است؟
خوشنویسی ایرانی محدود به کشور ایران نیست. این هنر در کشورهای دیگری که در گذشته تحت نفوذ فرهنگ ایرانی بودند نیز رواج دارد؛ کشورهای آسیای میانه، افغانستان و شبه قاره هند از این جمله اند.
