معبد چغازنبیل، اولین میراث جهانی ایرانی در یونسکو

بزرگنمایی تصویر

معنای نام معبد چغازنبیل در زبان فارسی نیز چندان قابل فهم نیست. چغا به معنای “تپه” در زبان اقوام لر بختیاری ایران است. چغازنبیل به معنای تپه ای است که شبیه به زنبیل به نظر می رسد. پیش از آن که پروفسور گیرشمن، باستان شناس فرانسوی، بین سال های ۱۹۵۱ تا ۱۹۶۲ میلادی، متوجه این تپه تاریخی شود و آن را کاوش نماید، مردم این تپه را به این نام می شناختند. این مکان در فهرست آثار ایران در یونسکو قرار دارد که در سال ۱۹۷۹ میلادی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
چرا معبد چغازنبیل ساخته شد؟
این معبد توسط یکی از پادشاهان عیلامی به نام “اونتاش ناپیریشا” در حدود سال ۱۲۷۵ پیش از میلاد و در نزدیکی ۳۵ کیلومتری شهر باستانی شوش ساخته شد. چغازنبیل معبدی برای خدایان است. باور بر این است که در ابتدا تصمیم بر این بود که ۲۲ خدا در این معبد جای داده شود، اما درست بعد از مرگ اونتاش ناپیریشا، ساخت معبدها متوقف شد و جانشینان او هرگز به کار ساخت آن که آغاز شده بود، نپرداختند. امروز، تنها ۱۲ معبد برای یازده خدایی با اهمیت کمتر و یک معبد برای خدای اصلی به نام “اینشوشیناک”، خدای شوش، وجود دارد.
اونتاش ناپیریشا پادشاه یک شهر ساخت و نام خود را بر آن نهاد تا شهر شوش را به چالش بکشد که برای مدتی طولانی مرکز اصلی عیلامی ها بود. او در مرکز این شهر دیور کشیده شده، چغازنبیل را برای تکریم خدایان و به سبک جدیدی از معبد را بنا نهاد.
ساختار معبد چغازنبیل زیگورات

ماکت معبد چغازنبیل در موزه هفت تپه
شهر باستانی اونتاش ناپیریشا با دیواری به طول تقریباً ۴ کیلومتر احاطه شده بود. معبد در میانه این شهر قرار داشت و دو دیوار در اطراف، آن را احاطه کرده بودند و معبد را از شهر جدا می کردند. همچنین ساختمان هایی بین این دیوار و دیواری دیگر نیز وجود داشت. علاوه بر این، در کنار این دیوارها چند دروازه نیز طراحی و ساخته شده بودند.
معبد اصلی چغازنبیل نمونه ای از معماری ایرانی در دوران پیش از اسلام است. این معبد به شکل زیگورات ساخته شده است اما بر خلاف زیگورات های منطقه بین النهرین، هر طبقه از آن بر روی طبقه قبلی ساخته نشده است. این معبد در دو مرحله بنا شده است:

اولین مرحله یک سری از اتاق ها در اطراف حیاط مرکزی ساخته شد، و
سپس طبقه بالایی جدیدی از طبقه همکف تا بالا بنا شد.

گیرشمن چهار طبقه از این بنا را از زیر خاک در آورد. بر اساس ارتفاع هر طبقه، او معتقد است که طبقه پنجمی نیز باید در آن جا، در معبد کنونی به نام “کوکونوم” وجود داشته باشد. با فرض این طبقه پنجم در بالای زیگورات، این بنا باید ۵۲ متر ارتفاع داشته باشد. امروز، تنها ۲۵ متر از این سازه در آن جا دیده می شود که با همین اندازه نیز نمایی زیبا به معبد داده است.

رد پایی بر روی پیاده روی اطراف معبد چغازنبیل
پیاده روی اطراف معبد به طور کامل با آجر سفالی شده است که از خود سازه تا اولین دیوار احاطه کننده آن گسترده شده است. دیوارهای داخلی این بنا با آجرهای گلی و دیوارهای بیرونی آن با آجرهای نسوز ساخته شده اند.
ویژگی های خاص بنای چغازنبیل

در میانه هر کدام از اضلاع این معبد مربعی شکل، یک دروازه های ورودی قرار گرفته که در بالای آن طاقی آجری شکل گرفته است. این قدیمی ترین نمونه طاق ها در ایران باستان است. بعدها، در دوران هخامنشیان، کاخ ها با سقف صاف و مسطح ساخته می شدند. تنها در دوران ساسانیان، یعنی ۱۶۰۰ سال بعد از آن بود که طاق ها و کمان ها دوباره در بین معماران به محبوبیت رسیدند.

کتیبه میخی بر روی آجرهای زیگورات چغازنبیل
در برخی از ردیف های دیوارهای خارجی، در یک خط، آجرهای بسیاری وجود دارند که به دستور اونتاش ناپیریشا با خط میخی بر روی آن ها متنی نوشته شده است. بر اساس این نوشته ها، معبد زیگورات چغازنبیل به “خدای شوش” یعنی اینشوشیناک اهدا شده است.
بر خلاف شهرهای باستانی شوش و کبناک (هفت تپه) که هر گور چندین جسد را در بر می گرفت، در شهر ال اونتاش ناپیریشا، هر گور فقط یک اسکلت را در بر می گرفت و مابقی جسدها سوزانده می شدند. هنوز مشخص نیست که چرا این گونه رفتار می کردند.
درهای معبد و کاخ های شهر همگی از چوب ساخته شده بود و با لوله های شیشه ای تزئین شده بود تا نیمه شفاف باشد. در یکی از اتاق های معبد، تعدادی لوله سیاه و تعدادی لوله سفید پیدا شده است که برای تزئین زیگورات چغازنبیل، کاخ ها، معابد، و حتی دیوارهای اطراف استفاده می شدند. این امر نشان می دهد که ایرانی ها با تکنیک شیشه سازی در حدود ۳۳۰۰ سال پیش آشنا بودند.

در شمال غربی معبد، یک آب انبار وجود دارد که در آن آب برای شرب تصفیه می شده است. گفته می شود که اونتاش ناپیریشا آب را از ۵۰ کیلومتری از شهر آورده بوده است تا در این محل تصفیه شود. ۹ کانال آب نیز وجود داشته تا آب تمیز را به استخر کوچکی در سطح بالاتر هدایت کند تا مردم بتوانند آب تمیز مصرفی را از آن جا بردارند. بر اساس فرضیه ای دیگر، این استخر کوچک برای جمع کردن آب باران از ساختمان های اطراف استفاده می شده است.
هنر و معماری در معبد چغازنبیل
برای تزئین این بنا، به طور گسترده ای از آجرهای لعابدار، گچ کاری ها، طاق و تزئینات معماری با سرامیک لعاب دار و شیشه استفاده می شد. پروفسور گیرشمن برخی آثار باستانی را در آنجا کشف کرد که به عنوان هنرهای عیلامی دسته بندی شدند. مهرهای استوانه ای، سفال ها، اشیای فلزی، مجسمه های سفالی و چند قطعه تزئینی دیگر نیز برخی از این کشفیات هستند.

بر اساس شواهد، ایرانیان باستان در ساخت مجسمه تخصص داشتند. یک مجسمه برنزی از ناپیرآسو (در حدود ۱۸۰۰ کیلوگرم) همسر اونتاش ناپیریشا، توسط همین مردمان، یعنی عیلامی ها، ساخته شده است. این مجسمه در حال حاضر در موزه لوور فرانسه قرار دارد.
تندیس هایی از گاوهای سفالی از ورودی های معبد زیگورات محافظت می کنند. یکی از آن ها که نوشته هایی با خط میخی بر پشتش متمایز شده است، توسط همسر این کاوشگر مرمت شد.مارها نیز نقوشی هستند که به عنوان نمادی از حفاظت در برابر نیروهای اهریمنی به کار رفته اند. از این نقش بر روی در قوطی ها استفاده شده است. علاوه بر این، نقوش مار در دروازه های ورودی و درها نیز به شکل لوله های شیشه ای برای حفاظت به کار برده شده است. نقش جفت گیری دو مار نمادهای عیلامی از باروری می باشند که بعدها در دیگر تمدن ها نیز به کار رفته است.
شهر چغازنبیل چگونه تخریب شد؟
بعد از مرگ اونتاش ناپیریشا، معابد چغازنبیل مرکز پرستش خدایان گوناگون برای زیارت های مذهبی و همچنین به عنوان آرامگاه باقی ماندند. این امر تا حدود سال ۱۰۰۰ پیش از میلاد ادامه داشت تا آن که آشور بانیپال، پادشاه آشوری، آن را نابود کرد. آشوری ها معتقد بودند که این نابودی باعث متروکه شدن این مکان در سال ۶۴۶ پیش از میلاد شد اما بر اساس شواهد کشف شده در یکی از این معابد، چغازنبیل و سازه های اطراف آن در حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد به طور کامل متروکه بودند. این شهر هرگز دوباره ساخته نشد و معبد چغازنبیل تا زمان کشف در قرن بیستم به حال خود رها شده بود.
معبد چغازنبیل کجاست؟
معبد چغازنبیل در استان خوزستان و در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش قرار دارد. با استفاده از لوکیشن معبد چغازنبیل که در زیر آمده است، به راحتی می‌توانید از این بنا بازدید کنید:

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.

زیگورات چیست؟

در تمدن‌های آسیای غربی زیگورات (Ziggurat) نیایشگاهی برای خدایان بود. این زیگورات‌ها بر روی بلندی‌ها ساخته می‌شدند. برای ساخت این بناها، از بهترین و مرغوب‌ترین مصالح استفاده می‌شد. زیگورات‌ها به شکل هرم‌هایی ساخته می‌شدند که مصالح آنها عمدتا خشت و آجر گلی بود.

آیا مشابه زیگورات چغازنبیل در ایران وجود دارد؟

زیگورات چغازنبیل اولین نمونه از این بنا بود که در ایران کشف شد. پس از آن، زیگورات‌های کُنار صَندَل در جنوب جیرفت و تپه سیَلْک در کاشان کشف شدند که تخمین زده می‌شود بناهایی مشابه آن هستند.

چه کسی اولین بار چغازنبیل را کشف کرد؟

در سال ۱۸۹۰ میلادی، ژاک دو مورگان، زمین‌شناس فرانسوی، برای اولین بار گزارش داد که در ناحیه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. در پی اکتشافات مرتبط با نفت، آجری پیدا شد که روی آن نوشته‌هایی حک شده بود. بعدها و در نتیجه کنجکاوی‌ها و مطالعات پروفسور گیرشمن فرانسوی، معبد چغازنبیل کشف شد.

چرا معبد چغازنبیل یا زیگورات چغازنبیل یک شاهکار تلقی می‌شود؟

دلایل مختلفی برای این موضوع وجود دارد، اما یکی از مهم‌ترین این دلایل سیستم آبرسانی این معبد است. برخی معتقدند که حوضچه نزدیک این معبد برای تصفیه آب رود دز استفاده می‌شده است که با کانالی از ۴۵ کیلومتری تا این نقطه منتقل می‌شد. به این ترتیب، مردم این شهر از آب سالم و تصفیه‌شده استفاده می‌کردند.