معماری ایرانی و سیر تحول تاریخی آن

بزرگنمایی تصویر

تجلی معماری ایرانی در پل خواجو پیش از غروب آفتاب

معماری ایرانی می تواند موضوعی بسیار طولانی برای پرداختن به آن باشد. در نتیجه، در این مطلب سعی داریم تا نگاهی سریع به جنبه ‌های مهم این موضوع داشته باشیم. معماری ایرانی با تاریخی چند هزار ساله و به قدمت بخش بزرگی از تاریخ ایران به شکل های مختلفی پدیدار شده است، از انواع کلبه های روستایی، چایخانه ها و عمارت های فرنگی‌ باغ گرفته تا زیباترین و باشکوه ترین سازه هایی که در جهان وجود دارد.
پیشینه معماری ایرانی
مصالح موجود در کشور اکثر فرم های معماری را دیکته کرده است. از دوران باستان، ایرانیان گل های قالب گیری شده ابتدایی را به سفت ترین حالت ممکن در می آوردند و می گذاشتند تا گل سفت، ملات گچ سفت، آجر، سنگ و … خشک شوند. آن ها تل های بزرگ و زیبایی می ساختند که سطح هموار و گسترده آن معمار را به تزئین فرا می خواند.
حتی بعد از ۳۰۰۰ سال، برخی عناصر طراحی معماری ایرانی در آن باقی مانده است. این عناصر عبارتند از: درهای ورودی با طاق های بلند که داخل فرورفتگی قرار دارند، ستون هایی با سرستون های دیوارکوب، تالار، گنبد چهار طاقی، طاق وسیع بیضی شکل، حیاط چهار ایوانی، برج های ابتدایی که تا آسمانی کشیده شده بود، حیاط داخلی و استخر، ورودی زاویه دار و تزئینات وسیع.
علاوه بر تاثیر آب و هوا، مصالح موجود، اهداف دینی و فرهنگ های محیطی، کارفرمایان نیز نقش مهمی در پیشرفت معماری داشتند.
خود منظره اطراف، کوه های پوشیده از برف، درّه های به وسعت استان ها و دشت های فراخ و درخشان که نیاز به ساخت و ساز داشتند، از نظر شکوه و عظمت در ذهن شکل گفتند و اجرا شدند. کوه ها هم از نظر فیزیکی و هم از نظر نمادین منبع الهام در معماری ایرانی بودند.
از دوران رواج دین زرتشتی، مفهوم زیبایی کاملاً با نور همراه بود. هنر ایرانی همیشه به دنبال روشنی و وضوح است و برعکس از تیرگی و پریشانی دوری می جوید.
زیبایی برای ایرانیان باستان، مانند سایر تمدن های باستانی، یکی از ویژگی های الهی بود.
پیشرفت معماری ایرانی
دهکده های زراعی مکشوفه با قدمت بین ۶۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد، به عنوان پیشینه های معماری ایرانی قلمداد می شوند. از هزاره پنجم، در تپه های تاریخی سیلک، ساخت کلبه ها آغاز شد. در مرحله بعد، آجر و ملات و نقاشی اتاق ها پدیدار شد. موزائیک های مخروطی و آجرهای رنگی و لعاب دار بعدها در زیگورات های عظیم استفاده شد.

معماری عیلامی به طور کلی شامل آجر خام می شد و از آجرهای قرمز برای دیوارچینی استفاده می شد. چند قرن پیش از مادها در شمال غربی شهرها دو و یا حتی سه دیوار سنگی ساخته می شد. ساختمان ها ضخیم تر و بلندتر ظاهراً سازه های چوبی، مربعی، برج شکل و ستون دار داشتند که احتمالاً از تنه درخت ساخته شده بود.
معماری هخامنشیان
در معماری هخامنشیان الهام گیری و ترکیبی از الگوهای معماری ماد، آشوری، عیلام، مصر، ایونیا و اورارتی رواج بود. آن چه که معماری هخامنشیان را از هر یک از سبک های اجزای آن متمایز می کرد، سبک خاص ترکیب آن ها با ذائقه و اهداف بومی است.
علاوه بر این، سه جز مهم در معماری هخامنشیان وجود داشت که کاملاً ایرانی بود: ستون ها، آرامگاه های سنگی و پله ها.
اگرچه در تمدن های پیشین ستون وجود داشت اما ستون هایی که در زمان هخامنشیان ساخته شده بود، ظریف ترین ستون هایی بود که تاکنون ساخته شده بود و به عنوان عنصر تزئینی به کار می رفت. این ستون ها بلند بودند و با فاصله های نسبتاً زیادی از یکدیگر ساخته شده بودند. این معماری چیزی جز محاسبات دقیق نبود.

جلوه ای از معماری ایرانی در دوره هخامنشی، دروازه ملل تخت جمشید
ستون ها، حکاکی ها، کتیبه ها، زیگورات ها، تراس ها، برج های سنگی، پایه های سنگی، پله ها و … نمونه هایی از معماری اولیه هخامنشیان بودند. بسیاری از عناصر دیگر را در این دوره می توان یافت که از خارج از ایران الهام گرفته بودند اما عناصر و طرح های جدید به شیوه ای ظریف تر اجرا می شدند.
معماری سلوکیان
در دوران سلوکیان، طرح های یونانی در معماری ایرانی مبدل به طرح های غالب شدند اما هرگز به طور کامل فراگیر نشدند. در مناطقی که یونانی ها و مقدونیه ای ها تجمع بیشتری داشتند، شهرها بر اساس نقشه های هندسی یونانی طراحی می شدند، معابد به مدل های یونانی ساخته می شد و عناصر خاص طراحی یونانی برای تزئین به کار گرفته می شد.
معماری اشکانیان و ساسانیان
در زمان اشکانیان (پارتیان) عنصری به نام ایوان در معماری ایرانی پدیدار شد. تحول تکنیک ساخت گنبد با آجرهای گلی (اگرچه از دوران عیلامی ها وجود داشت)، و همچنین آجرهای پخته، ویژگی خاص این دوران بود. دیوارها و سقف ها با گچ کاری تزئین می شدند.

معماری ایرانی در دوره ساسانی، کاخ اردشیر در فیروز آباد
ایوان بسیار بزرگی بود که بازدیدکنندگان را به اتاقهای گنبد داری هدایت می کرد که به عنوان سالن های اجتماعات استفاده می شدند. این نمونه ای از معماری ساسانیان بود که در کاخ های بسیاری تکرار شده است. استفاده از گچ به عنوان ملات که سریع تر سفت می شد، به بناهای این دوره کمک کرد تا بدون نصب داربست، طاق آهنگ بسازند.
دیوارها با کنده کاری، نقاشی دیواری و سایر تزئینات مزین شده بودند. به طور کلی، کف زمین و دیوارها معمولاً با موزائیک های بزرگ و رنگارنگ تزیین می شدند. در نتیجه، طرح ها تکراری تر و طولانی تر بودند.
هنر و معماری دوران دوران ساسانیان حتی تا مدت های طولانی بعد از پایان امپراتوری آنها نیز به شکل گسترده ای استفاده می شد. ابتدای قرون شکل گیری معماری اسلامی زمانی آغاز شد که اعراب امپراتوری ایران را در سال ۶۳۷ میلادی اشغال کردند.
معماری ایرانی پس از اسلام

تجلی معماری ایرانی در مسجد تاریخانه دامغان
در دوران پس از اسلام بود که اشکال قدرتمند معماری اسلامی پالایش شد و پیشرفت کرد. در نتیجه، پتانسیل های معماری ایرانی به قدری پیشرفت کرد که زیبایی از معماری پیشی گرفت. حاصل امر این بود که بناهای پس از آن بلندتر، حساس تر، متنوع تر و مشخص تر از بناهای پیش از خود شدند.
اولویت در معماری ایرانی پس از اسلام به سوی ساختمان های مسجد رفت. مسجدها باید به گونه ای مستحکم ساخته می شدند که سال های سال پایدار باقی بمانند. به همین دلیل بود که این بناها در معماری اسلامی مستحکم ترین بناها بودند.
ساخت مساجد به دو شکل عمده آغاز شد:

مساجدی با نمازخانه های پر از ستون (شبستان)
مساجد کوچک تر متشکل از اتاق گنبد دار

ایرانی ها تلاش می کردند تا میراث خود از معماری را زنده نگه دارند، میراثی مانند طاق آهنگ، سقف های دارای کنگره های کوچک، گوش پوش های مخروطی، آجرهای بزرگ، طاق های بیضی شکل و … آجرکاری با نقوش مختلف و گاهی گچ کاری بر روی آجرها از ویژگی های معماری ایرانی در دوران پس از اسلام بود. ساخت انواع مختلف آرامگاه ها، برج های آرامگاهی و مناره های خاص آغاز شد.
معماری سلجوقی

معماری ایرانی در دوره سلجوقی، مناره مسجد جامع ساوه
بعدها، در دوران سلجوقیان، برج های آرامگاهی و مناره ها از تعداد مساجد پیشی گرفتند. با این حال، ساخت مساجد هنوز تمرکز اصلی معماری بود. مدل مسجد دارای اتاق گنبد دار به مدل غالب مساجد تبدیل شد. بعدها، نقشه چهار ایوانی در میان مدل های ساخت مساجد حالتی رسمی و دائمی به خود گرفت.
اجرای سلایق مختلف در انواع گوناگون گنبدسازی از ویژگی های متمایز معماری در دوران سلجوقیان بود. ساخت گنبدهای دو پوسته ای آغاز شد. پنجره ها در داخل سازه دیوار ساخته می شد. استفاده از طراحی های آجرکاری و آجرچینی در نمای ساختمان و حتی برای کتیبه های برجسته رواج یافت.
شروع استفاده از آجر لعاب دار و سفال به رنگ آبی تیره و روشن عناصر معماری را روشن تر و کتیبه های آجری را خواناتر کرد. موزائیک کاری ها با استفاده از کاشی های تک رنگ از آن پس تا اواخر این دوره رواج یافت. دوران سلجوقیان به عنوان دوران احیای هنر و تمدن اسلامی در ایران شناخته می شود.
معماری ایلخانی

سقف هشتی ورودی مسجد جامع کرمان، دوره ایلخانی
حدود ۹۰ درصد بناهای باقی مانده از دوران ایلخانی از نوع دینی و مابقی آن ها بناهای آرامگاهی هستند. شاید برجسته ترین ویژگی معماری ایلخانیان آمادگی آن در پیروی از نمونه های رایج دوران سلجوقی بود.
معماری ایرانی در دوران ایلخانیان از موزائیک کاری با کاشی های با رنگ های روشن جدید و کاشی های براق برای پوشاندن قسمت های پایین دیوار استفاده زیادی می کرد.
معماری تیموری
در زمان حکومت تیموریان، معماری ایرانی این ویژگی های خاص را داشت:

ترکیبی از کاشی های لعاب دار تیره و روشن و تک رنگ که برای نما استفاده می شد،
طاق نوک تیز برجسته در ترکیبات موزائیکی،
انواع مختلف گنبدسازی و محاسبه دقیق اندازه و ابعاد بسیار بزرگ که به عنوان بخش جدایی ناپذیر بناهای ملّی انتخاب شده بود.

ساختمان های گنبد دار معماران دوران تیموری را به گنبدسازی علاقه مند کرد. ساقه گنبدها به طور بی سابقه ای بلند شد و گنبدها شکل علامت و نماد به خود گرفت. قسمت های بیرونی گنبدها با کاشی کاری ها تزئین می شد که طرح ها و خطاطی های گوناگونی داشت. طراحی ها نیز تحت تاثیر طراحی های چینی غنی شده بود.
معماری صفوی

نمایشی از معماری صفوی در موزائیک کاری های مسجد امام خمینی اصفهان
در دوران صفویه، شبکه های کاروانسراها در کشور ساخته شد تا حمل و نقل آسان تر صورت بگیرد و تجارت افزایش یابد. معماری صفوی به طور موثری بر فعالیت های ساخت و ساز سایر کشورها تاثیر گذاشت. تاکید بر بزرگی ساختمان ها از زمان تیموریان آغاز شد و در بسیاری از کارها نیز به عنوان یک اصل ادامه یافت. تقارن شعاعی به شیوه ای رسمی و چشمگیر اجرا شد.
در میان معماران تمایل شدیدی به ساخت سازه های گود، مانند طاقچه یا حتی ورودی گود به وجود آمده بود. تضاد غیرمنتظره در مقیاس یا نور، عکس العمل های متقابل میان فضاهای کوچک و بزرگ یا باز و بسته به وجود آورد. بی شک رنگ، نقش اصلی را در معماری دوران صفویه ایفا می کرد.
کاشی ها در مقایسه با دوران قبلی، سطوح بیشتری را پوشش می دادند. رنگ ها و دکوراسیون مهم ترین دغدغه معماران بود، نه خود سازه.
معماری ایرانی در دوره صفویه در واقع اوج مهارت و تجربه معماران ایرانی بود که در آن اشکال سنتی به راحتی در مقیاس های عالی استفاده می شدند. بسیاری از سازه های کارآمد و کاربردی نیز ساخته شدند مانند پل ها، بازارها، حمام ها، آب انبارها، سدها، کبوترخانه ها و کاروانسراها.
معماری زندیه

معماری ایرانی در دوره زندیه، مسجد وکیل
سلسله زندیه در حال ارتقا دادن معماری ای بود که اصولاً در آن به منابع معماری صفوی، سلجوقی و پیش از اسلام نگاهی شده بود و از معماری هندی و اروپایی الهام می گرفت.
آن چه که در این دوران نوآوری بیشتری داشت، کاشی های لعاب دار در رنگ های جدید یعنی به رنگ صورتی بود که به کاشی زند مشهور است. نیم گلدان های ساخته شده از سنگ در پایین دیوار نصب می شد و کاشی های طراحی شده و شاخ وفورها (cornucopia) نیز در آن استفاده می شد.
معماری قاجاری

تجلی معماری ایرانی در دوره قاجار، در ورودی باغ شاهزاده ماهان، زمستان
مسجدهای زیادی در دوران سلسله قاجار ساخته شد که فضایی وسیع را با نقشه چهار ایوانی خود اشغال می کردند و از شبکه ای از قبه و پنجره برای نورگیری ساختمان استفاده می شد و بسیاری از کارهای سلسله صفوی در زیر بازسازی های قاجار مدفون شده اند. برخی اشکال جدید توسط معماران آن دوره وارد معماری ایرانی شد. مانند حیاط های کاملاً عمیق، گنبدهای پیازی شکل اغراق شده و دروازه های ورودی تزئین شده در شهرهای بزرگ.

معماری ایرانی در دوره قاجاریه، دروازه تهران در قزوین
ساختمان های قاجار، کاخ های مختلف، عمارت ها، کوشک ها، تفرجگاه های تابستانی، تفرجگاه های شکار و همچنین ساختمان های کاربردی بودند. در دوران قاجار، معماری نظامی مورد توجه بسیاری قرار گرفت. تزئینات، دارای هارمونی و بدون خطا باقی ماندند. آن ها تحت تاثیر دنیای غرب قرار داشتند و تلاش می کردند از هنر ساسانیان تقلید کنند. سقف هایی که باشکوه تزئین شده بودند و دیوارهای آینه کاری شده سالن در این دوران رونق یافت.
به طور کلی، معماری ایرانی دوره های مختلفی را گذرانده است و تغییر شکل های بسیاری داشته است. با تاثیر پذیری از هنرهای مختلف سایر کشورها، سلیقه های جدید، المان های زیبایی شناختی و اعتقادی متحول شده است و با توسعه فن آوری های جدید، رنگ و شکل های نوینی به خود گرفته است. باید به بازدید از بناهای تاریخی رفت، بیشتر درباره معماری ایرانی در دوره های مختلف تاریخی خواند تا بیشتر بیاموزیم و لذت ببریم.
برای مطالعه بیشتر:

معماری بومی ایران
گنبدهای ایران؛ تاریخچه، انواع و معماری خاص ایرانی
ایوان های ایرانی، خاستگاه، انواع و ویژگی‌های متمایزکننده آن‌ها
مقرنس کاری چیست؟ سیر تحول آن در معماری ایرانی
منبر مسجد؛ تاریخچه، معماری و سیر شکل‌گیری آن
محراب مسجد در ایران؛ تاریخچه، سیر تحول و انواع آن‌ها
شبستان مسجد؛ تاریخچه، معماری و انواع آن در دوره‌های گوناگون
کاشی کاری ایرانی؛ تاریخچه، انواع و سیر تحول آن
آجرکاری سنتی در ایران؛ تاریخچه، الگوهای آجرچینی، تزیینات و انواع آن‌
گچبری سنتی ایرانی؛ تاریخچه و انواع آن در دوره‌های گوناگون
هنر آینه کاری سنتی؛ نبوغ و خلاقیت در معماری ایرانی-‏اسلامی
حمام های سنتی ایران؛ تاریخچه، کاربری و معماری
کاخ های ایرانی؛ معماری و کاربرد آن‌ها
دیرینگی میدان های ایرانی در طول تاریخ
فرسکو یا نقاشی دیواری چیست؟
پیشینه و کاربرد مناره های ایران
آب انبار؛ نوآوری ایرانیان برای بقا در اقلیم‌های گوناگون ایران
حوضخانه ایرانی؛ پناهی برای روزهای گرم سال